حجت‌الاسلام دکتر محمدرضا جواهري
عضو هيأت علمي دانشگاه فردوسي مشهد
آثار فکر و تفکر چيست؟ انسان‌ها در قرآن و حديث امر به فکر کردن شده‌اند. پيامبران و امامان عليهم‌السلام همگان را دعوت به فکر نموده‌اند و با تبيين آثار تفکر جايگاه فکر در معارف الهي را نشان داده و مردم را تشويق به تفکر کرده‌اند.
امام حسن عسکري عليه‌السلام عموم مردم را به تفکر واداشته و فرموده‌اند: عَلَيْكُمْ بِالتَّفَكُّرِ، فَإِنَّهُ حَيَاةُ قَلْبِ الْبَصِيرِ، وَمَفَاتِيحُ أَبْوَابِ الْحِكْمَةِ. (اعلام الدين في صفات المؤمنين، حسن بن محمد ديلمي، ص 297 * بحارالانوار، علامه مجلسي، ج 78، ص 115) بر شما باد به انديشيدن، همانا آن مايه زنده کردن دل انسان بصير و کليدهاي درهاي حکمت است. در اين حديث امام يازدهم اثار فکر و ويژگي‌ها و نشانه‌هاي متفکران را آموزش داده‌اند.
تعريف تفکر
تفکر چيست؟ تعريف فکر و انديشه مي‌تواند تکليف خيلي از ابهامات در مورد کارکرد ذهن را مشخص کند. اينکه بدانيم فکر کردن چيست و چرا اينقدر اهميت دارد مي‌تواند موجب رشد و کمال انسان و پيشرفت بشر گردد، چون قدرت تفکر و انديشيدن مهم‌ترين فصل تمايز انسان با حيوان و ديگر موجودات است. انسان با مديريت تفکر قدرت اصلي و توانايي‌هاي بزرگ خويش را کشف مي‌کند و در راه صحيح گام بر مي‌دارد. با تفکر توانايي حل مسئله پديد مي‌آيد مشکلاتي که فرد و جامعه با آن مواجه است با فکر و انديشه‌ورزي حل مي‌شود بنابراين قدرت تفکر و استدلال مي‌تواند ابزار ضروري براي رفاه و سعادت فرد و جامعه باشد. فکر کردن يعني قدرت تحليل و وارسي يک موضوع، تا تمام ابهامات در مورد آن از بين برود و اطلاعات جديدي به‌دست آيد.
تعريف تفکر و انديشه با ذهن متفاوت است. فکر يکي از اعمال شگفت‌انگيز ذهن است، تفکر اقسامي دارد. متفکر خلاق، پيش‌بيني‌هاي جديد و استنتاج‌هاي جديد را بيان مي‌کند بايد راه پرورش و مديريت تفکر را يافت. فکر فرآيندي شناختي از مغز است که شامل تحليل، تفسير و ترکيب اطلاعات براي حل مسئله، تصميم‌گيري و درک واقعيت مي‌شود. در ذهن عمل تصوير‌پذيري و يادآوري و تجزيه و ترکيب و تجريد و تعميم انجام مي‌شود و عمل فکر کردن تحقق مي‌يابد. با فکر عواقب و پيامدهاي امور آشکار مي‌گردد و را اقدام خردمندانه گشوده مي‌شود. تفکر مربوط کردن چند امر معلوم و دانسته براي کشف يک امر مجهول و ندانسته است امام حسن عسکري در اين حديث دو اثر و ويژگي فکر را بيان کرده‌اند.
حيات قلب بصير
دل انسان بصير و آگاه با فکر کردن زنده است. حيات هر چيزي به‌گونه‌اي است. تفکر نشان‌دهنده حيات انسان است حيات و زندگي قلب انسان‌ها با انديشيدن است. امام حسن عسکري عليه‌السلام در حديث قلب‌شناسي فرموده‌اند: قَلْبُ الأَحْمَقِ فِي فَمِهِ، وَفَمُ الْحَكِيمِ فِي قَلْبِهِ. (تحف العقول عن آل الرسول عليهم‌السلام، ص 489 * الوافي، ج 26، ص 285 * بحارالانوار، ج 78، ص 374.
دل احمق در دهان او و دهان حکيم در قلب اوست. اين حديث حقيقتي را آشکار مي‌کند که می‌گوید احمق و نابخرد و نادان بدون انديشيدن و دقت‌نظر حرف مي‌زند و سخنش پيش از اينکه در قلب بررسي کند از دهان خارج مي‌شود و هر چيزي بر زبانش جاري مي‌گردد. حکيم سخن نمي‌گويد مگر بعد از تفکر پيرامون کلام و تدبر در قلب. به حکم حديث امام عسکري عليه‌السلام قلب انسان بي‌انديشه مرده است. انسان بصير اهل تفکر است و حيات قلب بصير با فکر کردن است. چقدر تعبير زيبايي است "فکر" نشان دهنده "حيات" قلب مي‌باشد و حيات عامل کارآمدي قلب است.
کليد درهاي حکمت
در اين بخش از حديث، امام حسن عسکري عليه‌السلام فکر را مفتاح براي درهاي حکمت دانسته‌اند. مفاتيح جمع مفتاح به معناي کليد است. هر قفلي کليدي دارد. همانطور که با کليد مي‌توان قفل را باز کرد، قفل در حکمت با تفکر باز مي‌شود و انسان با تفکر به حکمت مي‌رسد. حکمت در لغت به‌معناي دانش و دانايي و معرفت و عرفان و فرزانگي و کمال و علم الهي و راستي و درستي و کلام موافق حق است. تفکر کليد در حکمت است و راه کسب برترين دانش‌ها و دانش همراه با عمل است. تفکر انسان را به دانشي مي‌رساند که کارهايش را از روي تدبير و اتقان انجام مي‌دهد. انسان متفکر حکيم است و ارزش‌ها را دارد و از ضد ارزش‌ها به‌دور است. تفکر، انسان را از کارهاي زشت باز مي‌دارد و بازدارندگي در مفهوم حکمت نهفته است. حکمت را به نظري و عملي تقسيم کرده‌اند. تفکر مرکب راهوار براي آراستگي به حکمت است. حکمت الهي براساس وحي الهي استوار است قرآن و حديث پيامبر خدا صلي‌الله عليه وآله وسلّم و امامان عليهم‌السلام سراسر حکمت است با انديشيدن مي‌توان از اين حقائق الهي برخوردار شد. خداوند حکيم است انسان با فکر کليد درهاي حکمت را در دست دارد و به حکمت الهي مي‌رسد.
