انسان براي يک زندگي سعادتمند و خداپسند، نيازمند الگو و سرمشقي مطمئن است و در اين مسير طلاب و روحانيون که خود داعيه‌دار خداگرايي در عالم مي‌باشند، به چنين الگويي سزاوارترند. مطابق آيات قرآن کريم و روايات پيشوايان ديني و ائمه معصومين(ع)، نيکوترين و مناسب‌ترين الگو «رسول گرامي اسلام(ص)» است. به يقين، تبعيت از آن حضرت مي‌تواند روحانيون را اولاً براي دست يابي به حيات طيبه در رفتارهاي فردي و اجتماعي دنيوي و سعادت اخروي خود و ثانياً براي راهنمايي ديگران در اين مسير رهنمون سازد.
پيامبر اعظم(ص) به دليل داشتن «خُلقٍ عَظيم» و «رَحمَةٌ لِلعَالَمين»، نمونه و الگوي مکارم اخلاقى براى تمام انسانها در تمام دوران‌‌ها به ويژه هاديان جامعه بوده است بوده است. آن حضرت به عنوان بهترين و کامل‌ترين اسوه راستين بشريت، نسبت به تمام مردم بسيار دلسوز، صميمي و مهربان بود. در راستاي متخلق بودن به اخلاق و کردار کريمانه بود که حضرت در طول 23 سال نبوت توانست، دل‌هاي گمراه بسياري را شيفته مکتب اسلام کند. در بيان عظمت پيامبر اکرم(ص) مي‌توان گفت که خداوند براي تکريم و تجليل مقام آن حضرت، در قرآن با لقب‌هاي بي‌همتايي، مانند؛ «يا ايها الرَّسول» و «يا ايها النَّبي»، از ايشان ياد مي‌کند.
همچنين، جايگاه، عظمت و بزرگواري پيامبر اکرم(ص)، بدان حد بوده است که خداوند به وجود گرامي او چنين سوگند ياد مي‌کند: «لَعَمْرُکَ إِنَّهُمْ لَفي سَکْرَتِهِمْ يعْمَهُونَ»؛ به جانت سوگند که اينها در مستي خود سرگردانند.
علاوه بر آن، قرآن کريم، رسول گرامي اسلام(ص) را به عنوان اسوه‌اي نيکو ياد نموده است که همگان بايد به آن حضرت تأسّي نمايند: «لَقَدْ کَانَ لَکُمْ فِي رَسُولِ‌الله أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ؛ به يقين براي شما، در زندگي رسول خدا الگوي نيکويي است». همچنين خداوند درباره آن رسول گرامي مي‌فرمايد: «وَإِنَّکَ لَعَلي خُلُق عَظِيم»؛ به يقين تو اخلاق عظيم و بزرگي داري. همچنين در آيه‌اي ديگر، خداوند مؤمنان را امر کرده است که از دستورات نبي اکرم(ص) پيروي کرده، فرامين او را به جاي آورند و آنچه را از آن باز داشته است، رها سازند: «وَ مَا آتَاکُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَ مَا نَهَاکُمْ عَنْهُ فَانتَهُوا.» در آيه ديگري اشاره نموده است: «وَ أَطِيعُواْ‌الله و َالرَّسُولَ لَعَلَّکُمْ تُرْحَمُونَ»؛ و از خدا و رسول اطاعت کنيد، باشد که مورد رحمت قرار گيريد.
همچنين، علي(ع) پيامبر خدا را الگوي شايسته پيروي معرفي مي‌کند و الگوپذيري از ايشان را براي همگان بسنده مي‌داند، چنان که مي‌فرمايد: «روش نبي خدا (ص) براي الگو بودن تو کافي است و پيامبر در نکوهش دنيا و کاستي‌‌هاي و رسوايي‌ها و بدي‌‌هاي فراوان آن راهنماي تو مي‌باشد. پس، به پيامبر پاک و پاکيزه تمسک جوي که راه و رسم او الگويي براي همه الگوخواهان و مايه بزرگي است براي کسي که خواهان بزرگواري باشد. دوست-ترين بنده نزد خدا کسي است که از پيامبرش پيروي کند و گام بر جاي پاي او نهد.
امام صادق(ع) هم در بيان اهميت الگو گيري از پيامبراکرم(ص) فرمودند: «اِنّي لاَاکْرَهُ لِلرَّجُلِ اَنْ يمُوتَ وَقَدْ بَقِيتْ عَلَيهِ خَلَّةٌ مِنْ خِلالِ رَسُولِ‌الله لَمْ يأْتِها؛ دوست ندارم مسلماني بميرد، مگر اينکه تمام آداب و سنت‌هاي رسول خدا(ص)، را [اگر چه يکبار] انجام دهد».
تربيت در سيره عملي پيامبر(ص)
جذابيت روحاني، عرفاني و معنوي فرستادگان الهي به قدري والاست که امروزه هرگاه انديشمندان اسلام شناس، قطره‌اي از سيره تربيتي و اخلاقي آن بزرگواران را در کام تشنگان راه حقيقت مي‌ريزند، آنان را مجذوب ساخته و جويندگان حق و حقيقت را گرد انبيا و اوليا‌الله جمع مي‌نمايند. علاوه بر اين، محبّت و ارادت به انبيا و اولياي الهي اختصاص به مسلمانان ندارد. در ميان ساير اديان هم، انديشمندان زيادي هستند که احاديث و روايات فراواني در زمينه سيره علمي و عملي و فضايل فرستادگان خدا و ائمه اطهار(ع) و به خصوص پيامبر اکرم(ص) را گرد‌‌آوري و بررسي نموده و انتشار ساخته‌اند. به اين لحاظ، در ذيل سه ويژگي از خصوصيات و فضائل اخلاقي- عملي و سيره تربيتي پيامبر اکرم(ص)، که بيش از همه براي روحانيان و راهنمايان جامعه ديني لازم است بررسي مي‌شود:
الف) تربيت معنوي
تربيت، داراي زمينه‌ها و ابعاد مختلفى، چون؛ معنوي، عاطفى، اجتماعى، فردي و... است. از مهمترين ابعاد تربيت؛ تربيت معنوى است که به عقيده اکثر انديشمندان تربيتي، پرورش اين بعد پايه و اساسي بر همه ابعاد ديگراست. اين ويژگي جوهره اساسي رفتار و منش فرد ديندار به ويژه راهنماي معنوي مردم را تشکيل مي‌دهد و به عنوان مهمترين عامل در ايجاد تمايز تربيت ديني از ديگر حوزه‌هاي تربيتي مطرح مي‌گردد. محور اصلي در تربيت معنوي، «خدا» است و منظور از خدامحوري، جهت گيري همه اعمال و رفتارهاي انسان در راستاي ملاک‌ها و معيارهاي الهي است. اين نوع تربيت که شامل پرورش بعد معنوى انسان و فراهمنمودن زمينه ارتباط انسان با خداوند و در نهايت پرورش انسان براى رسيدن به قرب الهى است، بسيار مورد تأکيد انبيا و ائمه اطهار(ع) بوده است و آن بزرگواران در تمام صحنههاى زندگى بيشترين اهميت را به پرورش بعد معنوي انسان مىدادند.
از بزرگترين ثمرات ايمان و تربيت معنوي، دستيابي به آرامش دل و روان آدمي است: «الَّذِينَ آمَنُواْ وَتَطْمَئِنُّ قُلُوبُهُم بِذِکْرِاللّهِ. أَلاَ بِذِکْرِاللّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ؛ آنان که ايمان آورده‌اند دل‌هايشان به ياد خداوند آرام گيرد. همانا با ياد خداوند دل‌ها آرام مى‌گيرد».
با بررسي ديدگاه پيامبر اکرم(ص)، مي‌توان استنباط نمود که قبل از آموزش آداب و رفتارهاي اجتماعي و اخلاقى، بايد انسانها با نکات معنوى و تربيت دينى آشنا شوند. اين شيوه علاوه بر اين که آدميان را با مبدأ حقيقى جهان آفرينش مرتبط مي‌سازد؛ در آنان روحيه اعتماد به نفس و نيروى استقامت و پايدارى در مقابل مشکلات فراوان زندگى نيز ايجاد خواهد کرد.
ب) فراگيري علم و دانش
بنا به شواهد قطعي تاريخ و مطابق آيات قرآن کريم، ضمير باطني رسول اکرم(ص)، از تعليم و فراگيري دانش بشري، پاک بوده است. او انساني است که مکتبي، جز مکتب تعليم الهي نديده و جز از حق، دانش نياموخته است. با اين حال او معلم بشر و پديد آورنده دارالعلم‌ها و دانشگاه‌ها است. و همگان را به فراگيري هر چه بيشتر دانش فرامي خوانده است.
احاديث فراواني از آن حضرت در باب فراگيري علم و دانش و جايگاه و اهميت آن روايت شده است. در اينجا به روايتي اشاره مي‌شود که به خوبي بيانگر جايگاه و عظمت علم و عالم از ديدگاه پيامبر اکرم(ص) است. يکي از انصار نزد پيامبر (ص) آمد و گفت اگر بنا باشد جنازه‌اي را تشييع کنم يا در مجلس مرد دانشمندي حاضر شوم حضور مرا در کداميک از اين دو دوست‌تر مي‌داريد. حضرت فرمودند: «اگر کساني باشند که در پي جنازه روان شوند و آن را به خاک سپارند حاضر شدن در مجلس عالمي که علوم و احاديث و آيات الهي را بيان مي‌نمايد از حضور در تشييع هزار جنازه و عيادت نمودن از هزار بيمار و برپا ايستادن براي عبادت خدا در هزار شب و روزه داشتن در هزار روز و صدقه دادن هزار دينار به فقير و گزاراندن هزار حج و حضور در هزار جنگ در راه خدا فضيلت بيشتري دارد. اينها کجا به پاي حضور در مجلس علم الهي مي‌رسد!؟ آيا ندانسته‌اي که حيات و زنده بودن قلب به آموختن علم الهي است و مرگ و نابودي قلب آدمي به جهل و ناداني است!؟»
پيامبر اعظم(ص) ارزش و جايگاه طالبان علوم ديني و الهي را چنين وصف مي‌کند: «کسي که به دنبال يادگيري علوم الهي و مسائل ديني‌اش اقدام کند مانند کسي است که روزها را روزه و شب‌ها را به شب زنده‌داري تا صبح پرداخته و آموختن يک مسأله شرعي براي شخص بهتر از اين است که به اندازه کوه ابوقبيس در راه خدا طلا انفاق نمايد.
پيامبر اعظم(ص)، وجود فرد دانا و عالم را در ميان مردم نادان چنين توصيف مي‌فرمايد: «شخص دانا و فهميده نسبت به مسائل و احکام ديني در ميان مردم نادان همچون زنده‌اي است در ميان مردگان و هر چيزي حتي ماهيان دريا و گزندگان و درندگان و چهار پايان براي دانشجوي علوم الهي طلب آمرزش مي‌کنند، پس دانش ديني را بجوئيد که آن و سيله پيوند ميان شما و خداي عزوجل است و همانا طلب دانش ديني بر هر مسلماني واجب است.
آن حضرت حسرت خورندگان به علم در قيامت را دو دسته معرفي کرده و مي‌فرمايد: «دو کس در قيامت از همه مردم بيشتر حسرت مي‌خورند؛ 1- مردي که در دنيا براي طلب علم دين فرصت داشته ولي به خاطر تنبلي به جستجوي آن نرفته، ديگري مردي است که دانش دين را به ديگران آموخته و آنها به آن عمل نموده و به بهشت رفته‌اند، ولي خود عمل به آن دانش نکرده و بايد به جهنم برود.
همچنين آن حضرت ارزش دانش مؤمن را با تعبيري زيبا چنين وصف مي‌کند: «هر مؤمني بميرد و يک ورق کاغذ از او بماند که دانشي بر آن باشد آن ورقه روز قيامت ميان او و دوزخ حائل و مانع شود و خداي تبارک و تعالي به هرحرفي که در آن کاغذ نوشته شهري در بهشت به او دهد که هفت برابر دنيا باشد»
ج) مهرباني و محبت
از مجموع نيازهاي آدمي، «نياز عاطفي» از مهمترين آنها به شمار ميآيد. بدون محبت مي‌توان زنده بود؛ ولي نميتوان زندگي کرد. دين اسلام به محبت، خوش خلقي و برخورد نيکو با مؤمنان اهميت زيادي داده است و آن را يکي از ارزش‌هاي والاي اخلاقي مي‌داند.
ابراز محبت و مهرباني با بندگان خدا از ويژگي‌هاي بارز پيامبر اکرم(ص)، بوده است. سيره عملي و رفتار و معاشرت‌هاي فردي و اجتماعي پيامبر اکرم(ص)، مملو از مهر و رحمت و عطوفت است. آن حضرت نسبت به همه مردم، حتي نسبت به کودکان دلسوز و مهربان بود.
خداوند در آيه 128 سوره توبه، مهرباني پيامبر اکرم(ص) را در برابر مؤمنان، چنين بيان مي‌کند: «عَزِيزٌ عَلَيهِ مَا عَنِتُّمْ حَرِيصٌ عَلَيکُم بِالْمُؤْمِنِينَ رَؤُوفٌ رَحِيمٌ»؛ به رنج افتادنتان بر او گران و دشوار است، به شما دلبسته است و به مؤمنان دلسوز و مهربان.
در مقابل در آيه ديگري جديت و سرسختي آن حضرت را در برابر کافران ذکر مي‌کند: «مُحَمَّدٌ رَسُولُ‌الله وَالَّذِينَ مَعَهُ أَشِدَّاء عَلَي الْکُفَّارِ رُحَمَاء بَينَهُمْ؛ محمّد فرستاده خداست و کساني که با اويند بر کافران سرسخت و در ميان خود مهربانند.
گرچه خوش خلقي در هر جا و هر زماني مورد ستايش و از سفارش‌هاي حضرت رسول(ص) است، اما رفتار نيکو در خانه و خوش رفتاري با اعضاي خانواده سفارش ويژه پيامبر اکرم (ص) بوده، به گونه‌اي که يکي از شاخص‌هاي افراد نيک، برخورد مناسب و نيکو با خانواده است. آن حضرت در روايتي فرمودند: بهترين مردم از نظر ايمان، کسي است که داراي نيکوترين اخلاق باشد و لطيف‌ترين رفتار را با خانواده‌اش داشته باشد و من لطيف‌ترين شما نسبت به خانواده‌ام هستم.
در روايت ديگري، به نقل از يکي از همسران آن حضرت آمده است: کسي خوش خلق‌تر از پيامبر(ص) نبود. هيچ کس از اصحاب و خانواده‌اش او را صدا نمي‌کرد، مگر اينکه آن حضرت در پاسخ او لبّيک مي‌گفت.
رحمت و محبت پيامبراکرم (ص) به نحوي وسيع و بي‌پايان بوده است تا آنجا که عملاً به دوستان و پيروان خود در سطحي بسيار وسيع، درس احسان و محبت را مي‌آموخت.
با بررسي کوتاهي در سيره و تاريخ پيامبر اکرم (ص) مي‌توان به اين نتيجه رسيد که راز موفقيت آن سرور کائنات در انجام رسالت خطير خويش، بيش از هر عاملي، حُسن خلق و رفتار نيک آن حضرت بود که سبب گسترش و نفوذ آيين وي در اعماق جان‌ها و در نقاط مختلف جهان شده است. رسول مکرم اسلام(ص) با اين راهکار که از کلام وحي آموخته بود، نه تنها انسان‌هاي مستعد و آماده هدايت را جذب مي‌کرد، بلکه دشمنان قسم خورده‌اش را نيز تبديل به دوستان صميمي مي‌نمود هر فرد و نهادي بخواهد اين را بپيمايد بايد چنين کند. شيوه‌اي که روحانيت امروز سخت به آن محتاج است و ضرورت بقاي اين نهاد در ايران امروز به شمار مي‌رود.
*با بررسي ديدگاه پيامبر اکرم(ص)، مي‌توان استنباط نمود که قبل از آموزش آداب و رفتارهاي اجتماعي و اخلاقى، بايد انسانها با نکات معنوى و تربيت دينى آشنا شوند
*پيامبر(ص)، مکتبي جز مکتب تعليم الهي نديده و جز از حق، دانش نياموخته است، با اين حال او معلم بشر و پديد آورنده دارالعلم‌ها و دانشگاه‌ها است و همگان را به فراگيري هر چه بيشتر دانش فرا مي‌خوانده است
*با بررسي کوتاهي در سيره و تاريخ پيامبر اکرم (ص) مي‌توان به اين نتيجه رسيد که راز موفقيت آن سرور کائنات در انجام رسالت خطير خويش، بيش از هر عاملي، حُسن خلق و رفتار نيک آن حضرت بود که سبب گسترش و نفوذ آيين وي در اعماق جان‌ها و در نقاط مختلف جهان شده است
