حجتالاسلام والمسلمين فخرالدين صانعي
در پي برخي اظهارنظرهاي ناصواب در باره سنتهاي ديني و ميراث فرهنگي کشور، حجتالاسلام والمسلمين فخرالدين صانعي، استاد حوزه علميه قم، واکنش نشان داد. ايشان در آغاز درس خارج فقه، با گراميداشت ايام فاطميه، ضمن تشريح اهميت تعامل اجتماعي در تبليغ ديني و پيامدهاي روان شناختي جايگاه و موقعيتهاي مذهبي، گفت: «دلدادگي مردم به امام حسين(ع) و ديگر ائمه(ع) پديدهاي تکويني و دروني است و تجربههاي تاريخي و حتي مشاهدات بين ديني نشان ميدهد که اين عشق، مرزهاي مذهبي را هم در مينوردد.»
لزوم حضور ميداني مبلّغان متخلّق
حجتالاسلام والمسلمين صانعي با اشاره به جايگاه تاريخي حوزه علميه قم در فعاليتهاي تبليغي، تأکيد کرد: يکي از مزيتهاي آشکار حوزههاي علميه، انس و پيوندي است که ميان روحانيت و مردم در مناسبات ديني و ايام فاطميه برقرار ميشود. اين پيوستگي، آثار فرهنگي و اخلاقي بلندمدت به جا ميگذارد. ارتباط «چهره به چهره» در تبليغ ديني، حتي در روزگار غلبه رسانههاي ديجيتال، از منظر اثرگذاري رواني و اخلاقي، فراتر از صدها کليپ و محتواي مجازي است. فضاي مجازي گرچه انبوه اطلاعات را در اختيار مخاطب ميگذارد، اما با اشباع ذهن از دادههاي پراکنده، قدرت تمرکز، تحليل و تصميمگيري او را کاهش ميدهد. در نقطه مقابل، حضور يک مبلّغ متخلّق و رفتار عملي او در ميان مردم، زمينه ساز اثرات ماندگار در فرهنگ اجتماعي ميشود.
استاد صانعي افزود: اين ارتباط علاوه بر تقويت دينداري، موجب ميشود مبلّغ از انزوا و «خودانديشي مطلق» دور بماند. تجربه بزرگان، از جمله توصيه علامه در پايان کتاب «قواعد» به فرزندش فخرالمحققين، اين نکته را تأييد ميکند که نبايد انديشه را صرفاً به فضاي فردي محدود کرد؛ تضارب آرا، شنيدن ديدگاههاي متفاوت و سنجش آنها، در کاهش خطاهاي فکري و داوري شتاب زده مؤثر است.
ايشان با اشاره به سيره علمي مرحوم والد خويش آيتالله العظمي صانعي، بر ضرورت «اجتناب از تفکر فردي» و «اهميت گفت وگوي جمعي» تأکيد کرد.
صانعي سپس به «آفات موقعيتهاي مذهبي» پرداخت و توضيح داد که احترام و توجه اجتماعي، خواه ناخواه ميتواند زمينه ساز غرور شود. وي افزود: قرار گرفتن در موقعيت خطابه يا پيشوايي، گاه فرد را دچار «خودمرجع پنداري» ميکند و حالتي که او را به محکوم کردن گسترده ديگران واداشته و به دخالت بيجا در حوزههايي که زمينه و پيشينه آن را نميشناسد، ميکشاند. اين غرور که ريشه درحالات نفساني دارد، وقتي با احترام جمعي و عمومي توأم ميشود، خطرش دوچندان است.
حکمتهاي پنهان در سنتها
ايشان ادامه داد: يکي از نمودهاي دخالت از سر غرور، نقد و تغيير سنتهاي ديرينه بدون مطالعه زمينههاي شکلگيري آنهاست. وي تأکيد کرد که خطر اصلي آنجاست که غرور به «فصل الخطاب دانستن رأي شخصي» بينجامد و فرد خود را مجاز به دخالت در شئون شخصي و اجتماعي مردم ببيند. نقد سنتهاي اجتماعي بدون شناخت پيشينه و کارکرد آنها، نشانه بيتوجهي به حکمتهاي پنهان در استمرار سنتهاست زيرا اگر سنتي بيريشه بود، هرگز در جامعه پايدار نميماند.
حجتالاسلام والمسلمين صانعي با تأکيد بر جايگاه سنتهاي فرهنگي-ديني، عزاداري در روستاها و تمام نقاط ايران، با ذکر تجربهاي از روستاي پدري خود، توضيح داد در اين روستا حدود 50 هيأت عزاداري در طول دو ماه محرم و صفر، هر شب اطعام ميدهند؛ سنتي که از دورههاي معيشتي بسيار ساده شکل گرفته و همواره مورد استقبال پُرشور مردم بوده است. با اين که اين برنامهها با هزينههايي همراه است، اما در عين حال حتي کشاورزان و خانوادههاي کم بضاعت نيز ماهها براي اداي نذر خود آمادهسازي ميکنند. ارزش اين رفتار، فقط در اطعام نيست، بلکه در ايجاد همبستگي و ارتباط ميان خانوادهها و عموم مردم است.
ناديده گرفتن سنتها، آسيب به سرمايه اجتماعي
صانعي تصريح کرد سنت عزاداري و روضه خواني براي ائمه طاهرين عليهمالسلام موجب برکات معنوي، ايجاد همبستگي ميان مردم و ترويج فرهنگ همدلي و همدردي در جامعه است و از آن طرف، حمله به اين سنتها و ناديده گرفتن تأثيرات آن در حرکت و جنبش اجتماعي ـ آئيني، نه تنها اساساً غير منطقي و مخالفت با شئون و سيره سلف است، بلکه مخرّب معتقدات شيعي بوده و بازتاب بسيار منفي بر زندگي و روابط اجتماعي و معنوي جامعه و مردم دارد. وي افزود: «احترام، اعتقاد و عمل به اين سنتها صدها سال در جامعه ما قدمت دارد و بازي کردن با اعتقادات مردم، خطاي بزرگ محسوب ميشود».
وي همچنين تأکيد کرد رعايت اين نکات براي حفظ اعتماد عمومي و اثرگذاري مثبت در جامعه ضروري است و ناديده گرفتن اين بستر اجتماعي، سبب ميشود افرادي بيتوجه به کارکردهاي معنوي و فرهنگي آن، سخناني چون تغيير ماهيت سنتها، نذورات و مناسبتهاي ديني و مذهبي ارائه دهند. چنين نگرشي، قطعاً آسيب زننده به سرمايه اجتماعي و اعتماد مردمي است و حتي ممکن است واکنش شديد بزرگان محلي و منطقهاي را برانگيزد.
حجتالاسلام والمسلمين صانعي همچنين بر لزوم پرهيز روحانيت از دخالت بيش از حد در امور شخصي مردم تأکيد کرد و گفت: «تجربه معاصر نشان ميدهد که دخالت بيمورد، غرور ايجاد ميکند و به جايگاه روحانيت آسيب ميزند و در بلندمدت باعث کاهش پذيرش اجتماعي ميشود. مردم امروز آگاهتر شدهاند و انتظار دارند ما در حوزه تخصصي خود، که دين و معنويت است، مشاوره بدهيم، نه در تمامي امور زندگي آنها. ايشان افزود: عزاداري اهلبيت(ع) نه محصول يک فرد يا گروه خاص، بلکه حاصل پيوند تاريخي ميان ايمان، عاطفه و عمل اجتماعي است.
استاد حوزه علميه قم، تأکيد کردند که عزاداري و سوگواري، امري مردمي است که نميتوان آن را به دست فرد يا گروه خاصي محدود کرد. ايشان با اشاره به انتقادات برخي افراد نسبت به روشهاي عزاداري، خاطرنشان کردند گاهي افراد، بدون تجربه کافي يا بدون درنظرگرفتن ابعاد مختلف قضيه، درباره شعائر ديني اظهارنظر ميکنند، حال آنکه در ساير حوزهها، مانند پزشکي يا مهندسي، چنين اجازهاي به خود نميدهند. ايشان افزود: در حوزه عزاداري اهلبيت(ع)، غرور تبليغي گاه به گونهاي بروز ميکند که مبلغ خود را «شکل دهنده» يا «احياگر» اين مراسم ميپندارد، درحالي که دلدادگي مردم به امام حسين(ع) و ديگر ائمه(ع) پديدهاي تکويني و دروني است. تجربههاي تاريخي و حتي مشاهدات بين ديني نشان ميدهد که اين عشق، مرزهاي مذهبي را هم در مينوردد: استفاده غيرمسلمانان از غذاي نذري به عنوان تبرک و شفا نمونهاي از اين نفوذ معنوي است.
عزاداري پيوند تاريخي ميان ايمان، عاطفه و عمل اجتماعي
حجتالاسلام والمسلمين صانعي با تأکید بر اينکه اين سرمايه فرهنگي، نه محصول يک فرد يا گروه خاص، بلکه حاصل پيوند تاريخي ميان ايمان، عاطفه و عمل اجتماعي است، به نقش مبلّغ، در همراهي و تقويت آن با روشهاي مثبت و سازگار با نيازهاي روز تأکيد نمود و افزود: نقد برخي رفتارهاي در حين انجام مراسمات مذهبي که واقعاً موجب آزار يا نارضايتي اجتماعي ميشود - مانند برخي راه بندانها - بايد همراه با ارائه راهکار جايگزين باشد، نه با نفي کلي سنتهاي ريشه دار. لذا نفي کليت سنت، چه از منظر جامعه شناسي دين و چه از منظر فقه اجتماعي، به معناي تخريب سرمايه نمادين آن جامعه است.
صانعي تصريح کرد نذورات، روضههاي خانگي و سفرههاي عزاداري، همه بخشي از «حق مالکيت فرهنگي» مردمند. همان گونه که در حوزه سياست به حق انتخاب و اراده مردم احترام گذاشته ميشود، در حوزه فرهنگ ديني نيز بايد اختيار آنان در مصرف اموال شخصي و شيوه بروز اعتقاداتشان محترم شمرده شود.
ايشان در پايان تأکيد کرد: بيترديد، عزاداري نه تنها ابزار بيان غم و اندوه، بلکه شکلي از عبادت و فرهنگ مقاومت در برابر ظلم است و نميتوان ارتباط قلبي و اجتماعي مردم با امام حسين(ع) را با برچسبهايي چون «افسردگي» تقليل داد. اين پيوند، عامل اصلي تداوم منبر، معارف شيعه و همبستگي ديني در طول قرون و اعصار است.
