به مناسبت 11 آذر سالروز شهادت ميرزا کوچک خان جنگلي
يازدهم آذرماه 1404، يکصد و چهارمين سالگرد شهادت «سردار جنگل»، ميرزا کوچک خان جنگلي است. اين مناسبت بهانهاي است تا نگاهي مختصر به برخي منابع و نوشتههاي اين سالها در خصوص شخصيت کم نظير و انگيزههاي ميرزا کوچک خان و ويژگيهاي «قيام جنگل» داشته باشيم. نهضت هفت ساله ميرزا کوچک خان و مبارزان جنگل، يکي از بزرگترين نهضتهاي تاريخ معاصر ايران است و بعد از نهضت امام خميني که بعد از پانزده سال مبارزه به نتيجه رسيد، حاوي درسها و نکات ارزشمندي براي نسل امروز بخصوص در بخشهاي سياسي و اجتماعي است.
آيتالله هاشمي رفسنجاني دو سال قبل از رحلت، يعني در آذر ماه سال 1393 طي پيامي به همايش ملي بازشناسي نهضت جنگل که در دانشگاه گيلان برگزار شده بود، نوشت: "نگاهي به تاريخ ايران از گذشتههاي دور نشان ميدهد كه هر وقت بيگانگان براساس خوي استكباري خويش و با سوء استفاده از خلاء محبوبيت بين مردم و حكومت، بخشي يا بخشهايي از خاك اين كشور عزيز را اشغال كردهاند و يا زماني كه حاكمان در اداره جامعه، پاهاي خود را از دايره عدل فراتر گذاشتند و با استبداد راي، تسمه از گرده مردم كشيدهاند؛ حركتها، نهضتها و قيامهايي ازسوي يكي يا گروهي از فرزندان اين مرز و بوم، به وقوع پيوسته كه بنا به شرايط سياسي - اجتماعي كشور، ويژگيها و شرايط خاص خود را دارا بوده است. بعضي از اين حركتها در مقابل استبداد سياسي حاكم بر ايران صورت گرفته و اين ويژگي، آنها را از حركتهاي ديگري كه بر مبناي ضديت با بيگانگان شكل گرفته، متمايز نموده است چون جنبشهايي كه مبناي آنها عدالت گستري و يا آگاهي بخشي به مردم بوده، رهبران محبوبي را در تاريخ ايران جاويدان كرده است. شناخت ميرزاكوچك خان و نهضتي كه او در تاريخ معاصر ايران ايجاد كرد، در همين راستاست كه توانسته بخشي از ملت ايران را با خود همراه و موجب انگيزه مبارزه در آنان گردد. ميرزا كوچك خان جنگلي كه در منطقه سرسبز گيلان و در خانوادهاي متوسط به دنيا آمد و به تحصيلات ديني پرداخت، سرشار از روح ديانت و مليت بود و براساس روحيات ديني و ملي، نهضتي را در تاريخ ايران به يادگار گذاشت كه به "نهضت جنگل" معروف است. نهضتي كه استقلال مملكت، حفظ تماميت ارضي، وطن دوستي، مشروعيت و كارآمدي، آزاديهاي سياسي، توجه به افكار عمومي، تساوي حقوق و بالاخره دمكراسي و حضور مردم را براي تعيين سرنوشت جامعه در تلفيق با آموزههاي ديني و اسلام، جزئي از هويت تاريخي ملت ايران ميدانست و ميرزا به درستي دريافته بود كه موعظه و خطابه به تنهايي كافي نيست و در عمل بايد وارد ميدان شد كه براساس همين تفكر در جريان فتح تهران و اعاده مشروطه، به مجاهدين پيوست و در جنگ سه روزه مجاهدين با قواي استبداد حضور داشت، تشكيل كميته اتحاد اسلام و تلفيق آن با نام نهضت جنگل، نشان از حسن سليقه مبارزين براي توجه به ابعاد ديني و ملي مبارزه داشت. مشي سياسي و هدف اصلي نهضت جنگل در مرامنامه آنها مشهود است، مرامنامهاي كه "آزادي" و "تساوي افراد" مورد تاكيد قرار گرفته و درباره آسايش عمومي و نجات طبقات زحمتكش، ميگويد «ممكن نيست مگر به تحصيل آزادي حقيقي و تساوي افراد انساني، بدون فرق، نژاد و مذهب در اصول زندگاني و حاكميت اكثريت ». تاكيد مبارزان نهضت جنگل بر اين نكته كه «كليه افراد از حقوق مدني مساوي بهرهمند خواهند بود» همچنين توجه به شغل و پرهيز از بيكاري و مفت خواري و ايجاد موسسات و تشكيلاتي كه كار توليد ميكنند، نشان از هوشياري اين گروه در آن زمان است كه بسياري از مشكلات مردم ايران در نقاط مختلف جغرافيايي به خاطر فقر مادي و بيرونقي اقتصاد بود."
بي ترديد شناخت مفاخر و وقايع تاريخي و درس آموزي از آنها ميتواند نقش مهمي در حفظ هويت ديني، ملي و انقلابي که يکي از مهمترين نيازهاي امروز جامعه ايران است داشته باشد. از همين رو است که دشمنان اين مرز و بوم که به دنبال تهي نمودن جامعه و بخصوص جوانان از هويت هستند، تلاش زيادي در عدم معرفي يا معرفي ناصحيح مفاخر ديني و ملي در طول تاريخ نمودهاند. يکي از شخصيتهاي اثرگذار تاريخ معاصر ايران، که همت و اراده و شخصيت و هويت خود را براي هويت بخشي، شخصيت دادن و نيرو و اراده بخشيدن به يک نسل خرج نمود، و نماد مبارزات مردم ايران با استعمار و استبداد در دوران خود بود، شهيد «يونس استادسرايي» فرزند «ميرزا بزرگ» و معروف به «ميرزا کوچک خان جنگلي» است.
اميد به آينده و احساس مسئوليت براي اصلاح جامعه
در زمان شکلگيري نهضت جنگل، فضاي عجيبي در جامعه وجود داشت. اولاً، اشغال بخش عمده سرزمين ايران توسط بيگانگان و به مخاطره افتادن استقلال کشور، ثانياً، بيثباتي سياسي و عدم وجود دولتمردان لايق و مستقل و سقوط پي در پي دولتها، و ثالثاً، اوضاع نابسامان اقتصادي و فقر گسترده. در چنين فضايي، ميرزا کوچک خان نه تنها نااميد نشد، بلکه احساس مسئوليت نمود و براي اصلاح به پا خاست. او روحاني مبارزي بود که در دوران غربت، براي اسلام و اقامه دين در مقابله با بيگانگان و متجاوزان قيام کرد. ميرزا از لحاظ فقهي و علمي بزرگ بود و ميتوانست عافيت طلبي نمايد، اما در مقابل ظلم و ستم و استقلال به تاراج رفته کشور، سکوت ننمود و از پا ننشست. امروز به لطف الهي و با مجاهدتهاي فراوان پس از پيروزي انقلاب و برپايي نظام جمهوري اسلامي، فضاي جامعه به مراتب متفاوت از دوره ميرزا کوچک خان است. از اينرو، نبايد موانع و سختيهاي راه ما را خسته کند و خداي ناکرده از پا بياندازد. امروز نيز وظيفه هر انسان انقلابي و مؤمن به دين و ميهن است که نااميد نشود و با احساس مسئوليت، نسبت به اصلاح امور جامعه تلاش مجاهدانه نمايد.
جهت گيري دينى و اعتقادى و حفظ استقلال
منشا حرکت ميرزا کوچک خان يک منشا دينى و اعتقادى و حرکتي اسلامى بود. او در مقابل دو قدرت بزرگ آن روز دنيا يعني روسها و انگليسها و زياده خواهي و تجاوزگري آنها، ايستادگي و مقاومت کرد و استعدادهاي ملت ايران در مبارزه با نفوذ متجاوزان به ايران را احيا نمود. در کنار او کساني بودند که ميخواستند مبارزه با دستگاه حکومتِ آن روز را با پناه بردن به روسها دنبال کنند. اما ميرزا کوچک خان قبول نکرد و بهخاطر پايبنديش به اسلام، مجذوب غوغاى نهضت مارکسيستى و تشکيل شوروى و هياهوي جهاني آن نشد و بطور صريح و قاطع نظريه مارکسيستى را رد نمود و استقلال خود و نهضتش را حفظ کرد. اين جهتگيري و حفظ استقلال از قدرتهاي شرق و غرب نياز امروز جريانهاي سياسي کشور است. تصور اينکه راه نجات کشور، افتادن در دامن غرب يا شرق است، اشتباهي راهبردي است و استقلال کشور را به خطر خواهد انداخت.
توجه به لوازم فعاليت سياسي - اجتماعي
ميرزا کوچک خان، در ابتداي نهضت، تشکيلات «اتحاد اسلام» را براي سازماندهي نيروها تشکيل داد. اتحاد اسلام، کانون اصلي رهبري و مرکز ثقل تصميمگيريهاي سياسي، اداري، اجتماعي و نظامي نهضت جنگل بود و حفظ استقلال ايران را تعقيب ميکرد. بدون شک براي نظاره کردن به افقهاي دور و انجام کارهاي بزرگ، بايد متشکل بود. کمبود کار تشکيلاتي، اجتماعي، سازنده و نيروسازي همچنان در جامعه امروز ديده ميشود. البته، کار تشکيلاتي خود نيازمند لوازمي است که از مهمترين آنها برخورداري از سعه صدر است. اگرچه ميرزا کوچک خان در درون تشکيلات خود مخالفينى داشت، ولي در برخورد با آنها کاملاً حدود شرعى را رعايت مينمود و اهل درگيرى با نيروهاي داخل نبود. کار تشکيلاتي و اثربخشي آن، زمانبر است و سالها طول ميکشد. نهضت جنگل از سال 1333هـ.ق آغاز شد و حدود هفت سال ادامه داشت، اما آن مقطعي که بيشتر مورد توجه قرار گرفته و بحث جمهوري خواهي ميرزا و نهضت جنگل در آن مطرح شده است، مربوط به يک سال و نيم آخر آن است.
کسب آمادگي براي حرکت اجتماعي از لوازم موفقيت است. ميرزا کوچک خان در سنين جواني و پيش از پايهگذاري نهضت جنگل، در عرصههاي سياسي از جمله در قيام بعد از انقلاب مشروطه در 1326 هجري قمري در گيلان بر ضد محمد علي شاه و پس از آن در دوره تبعيد در تهران مبارزاتي را تجربه کرده بود. از ديگر لوازم مهم فعاليت سياسي - اجتماعي، بخصوص در جهان امروز، توجه به رسانه است. تأسيس روزنامه جنگل نشان ميدهد که ميرزا کوچک خان، از اهميت مقوله تبيين و رسانه غافل نبود.
ممانعت از نفوذ دشمن
متأسفانه يکي از مهمترين دلايل شکست قيام جنگل، وجود عوامل نفوذي دشمنان بود. امروز نيز يکي از ريشههاي ايجاد يا باقي ماندن مشکلات در کشور و حل نشدن بسياري از معضلات وجود مسئله نفوذ در تصميم سازيها و تصميمگيريها ست.
توجه به مردم و حضور آنان در صحنه
از مشخصات قيام ميرزا کوچک خان، صبغه مردمى کار اوست که از اين جهت در مقايسه با کارهاي ديگرى که همزمان در آن دوره اتّفاق افتاد، در سرتاسر ايران، نظير ندارد. او از جمله کساني است که براي نخستين بار سخن از جمهوريت حکومت به ميان آورد. امروز نيز، بدون حضور و پشتيباني مردم در ميدانهاي مختلف، امکان تحقق اهداف و رسيدن به قلهها وجود ندارد.
اعتقاد واقعي به اسلام، برخورداري از اخلاص و انديشه و روحيه انقلابي
ميرزا کوچک خان داراي ويژگيهاي مهمي بود که از او يک الگو ساختند. او بطور کامل معتقد به اسلام و اجتناب از محرمات ديني بود. اخلاص از ويژگيهاي ديگر ميرزا است. در طول تاريخ، قيامهاي زيادي رخ داده است که امروز نامي از بسياري از آنها باقي نمانده يا لااقل به نيکي از آنها ياد نميشود. يکي از دلايلي که پس از گذشت صد و چهار سال از شهادت اين مرد بزرگ و بهرغم تلاش دشمنان اسلام و ايران و استقلال و آزادي اين سرزمين نام او سربلند باقي مانده و اسمش سر زبانها است، اخلاص او و کار براي خدا بدون توقع از دريافت پاداش دنيوي با رعايت اخلاق محوري است. ويژگيهاي مهم ديگر ميرزا کوچک خان، برخورداري از انديشه و روحيه انقلابي است. حرکت ميرزا کوچک پر از شور و شعور بود. راهگشاي بسياري از مشکلات کشور در شرايط کنوني جامعه نيز مجهز شدن به همين ويژگيها يعني اعتقاد به اسلام، عمل خالصانه و انديشه و روحيه انقلابي همراه با داشتن شور و شعور توامان و اخلاق است.
*ميرزا از لحاظ فقهي و علمي بزرگ بود و ميتوانست عافيت طلبي نمايد، اما در مقابل ظلم و ستم و استقلال به تاراج رفته کشور، سکوت ننمود و از پا ننشست
*منشا حرکت ميرزا کوچک خان يک منشا دينى و اعتقادى و حرکتي اسلامى و ايرانى بود. او در مقابل دو قدرت بزرگ آن روز دنيا يعني روسها و انگليسها و زياده خواهي و تجاوزگري آنها، ايستادگي و مقاومت کرد
*ميرزا کوچک خان در درون تشکيلات خود مخالفينى داشت، ولي در برخورد با آنها کاملاً حدود شرعى را رعايت مينمود و اهل درگيرى با نيروهاي داخل نبود
*حرکت ميرزا کوچک پر از شور و شعور بود. راهگشاي بسياري از مشکلات کشور در شرايط کنوني جامعه نيز مجهز شدن به همين ويژگيها يعني اعتقاد به اسلام، عمل خالصانه و انديشه و روحيه انقلابي همراه با داشتن شور و شعور توامان است
