ارزش و جايگاه مزاح در حديث امام محمد باقر عليهالسلامحجتالاسلام محمدرضا جواهريعضو هيأت علمي دانشگاه
ارزش و جايگاه مزاح در حديث امام محمد باقر عليهالسلامحجتالاسلام محمدرضا جواهريعضو هيأت علمي دانشگاه فردوسي مشهدمزاح کردن در اسلام چه حکمي دارد؟ برخي تصور ميکنند مزاح کردن در اسلام جايز نيست و بايد همواره از مزاح پرهيز کرد. اين تصور درست نيست، اصل مزاح کردن با رعايت قواعد آن نه تنها جايز، بلکه پسنديده است. اهلبيت عليهمالسلام مزاح کردن را ستودهاند. امام محمدباقر عليهالسلام در ارزش مزاح فرمودهاند: إِنَّالله عَزَّوَجَلَّ يُحِبُّ اَلْمُدَاعِبَ فِي اَلْجَمَاعَةِ بِلاَ رَفَثٍ؛ (المحاسن احمد بن محمد بن خالد برقي، ج 1، ص 293 * الکافي، ثقةالاسلام کليني، ج4، ص663 * تفصيل وسائلالشيعه شيخ حر عاملي، ج 12، ص 113 و 119 * بحارالانوار علامه مجلسي، ج71، ص325 و ج76، ص60) خداوند مزاحکننده در بين جمع بدون ناسزاگويي را دوست دارد. براساس اين حکمت باقري عليهالسلام انسان شوخ، محبوب خداي سبحان است. پيامبر و امامان با مؤمنان مزاح ميکردند و هدف آنان خوشحال ساختن و مسرور کردن آنان بوده است. اهل بيت عليهمالسلام اهل ايمان را تشويق به اهل مزاح بودن نمودهاند. شوخطبعي از خوشخلقي انسان است. مزاح ممدوح و در چهارچوب و در مرزهاي مطلوب عبادت ميباشد. خوشا به حال کسي که توفيق خنداندن اهل تقوي را دارد.اهل مزاح محبوب خدااين حديث شريف دو بخش دارد. در بخش اول ارزشمندي مزاح بيان شده است. مُداعِب بهمعناي شوخطبع و شوخيکننده و بذلهگو و لطيفهگو و مزاحکننده و طنزگو و خوشطبع و خوشحالکننده و سرورآفرين است. ابن منظور نوشته است: ادعب الرجل أملح اي قال کلمه مليحه و هو يدعب دعبا اي قال قولا يستملح (لسان العرب، ج1، ص376) مرد مداعبه نمود يعني مجلس را نمکين کرد سخن مليح گفت و او مداعبه کرد مداعبه نمودني يعني سخني که با آن جلسه نمکين شود گفت. مزاح گفتگوي محبتآميز و همراه خوشرويي و با عطوفت و مهرباني و رفتار و گفتار دوستانه و شاديآفرين است که فضاي دلپذير را فراهم ميکند. در اين حديث مُداعِب شخصيت محبوب خدا معرفي شده است. مزاح از فضيلتهاي اخلاقي در نظام جامع اخلاقي اسلامي است. مزاح محفل را گرم و زنده و شاد و سرحال وزمينه را براي نشاط در عبادت فراهم ميکند. شوخطبع حبيب خداوند است و شايسته است اهل ايمان هم او را دوست بدارند. جمله ان الله يحب المُداعِب جايگاه مزاح در فرهنگ اسلامي را نشان ميدهد.خداوند عزّوجّل مُداعِب را دوست دارد کسي که خداوند او را دوست دارد در راه بهشت گام برميدارد و اهل رستگاري و سعادت است. مزاح غم و غصه را ميزدايد و انسانها را مسرور ميکند و ايجاد سرور در دل انسانها با ارزش است و اجر و پاداش دارد. در آغاز اين حديث کلمه «إنّ» آمده است و اين قطعي بودن حکم محبت الهي نسبت به شوخ طبع را ميرساند.مرزهاي مزاحدر بخش دوم حديث حد و مرز و آداب مزاح بيان شده است.مزاح بايد پاک و سالم و حق و به دور از گناه باشد و آلوده به دروغگويي و مسخره نمودن و آزار دادن مؤمنان و خنک کردن آنان و بدگويي و هرزهگويي و هرزهدرايي و ناسزاگويي نگردد. امام باقر عليهالسلام در اين حديث اخلاقي حد و مرز مزاح را با جمله «بِلاَ رَفَثٍ» آموزش دادهاند. رَفَث بر وزن قفس بهمعناي رفتار يا سخني است که متضمن مطلبي باشد که ذکر آن قبيح است. رفث در اين حديث بهمعناي سخنان و اعمال زشت و ناروا و آزار دهنده و بد و باطل است. اعتدال در مزاح کردن و پرهيز از کثرت شوخي و تندي و خشونت کلامي لازم است. ابن منظور در باره رفث نوشته است: اصله قول الفحش (لسان العرب، ج2، ص153) اصل رفث سخن فحش است. فخرالدين طريحي در معناي رفث نوشته است: الرَفَث: الفحش من القول (مجمع البحرين و مطلع النيرين، ج2، ص 719) رفث فحش از گفتار است. فحش دشنام گويي و کاربرد حمله ورانه و هجومي از زبان و ناسزا گويي و بد دهني و بيادبي و سخنان زشت و گناه و از حد گذشتن در بدي و بيآبرويي و بيشرمي و سخنان رکيک و زننده است. مزاحها نبايد به فحاشي و گفتار بد برسد. مزاح نبايستي آلوده به رفث گردد. اگر در مزاح رفث باشد مزاح مذموم و گناه و نامطلوب ميشود و بايد از آن پرهيز کرد. بنابراين مزاح شرائط و آدابي دارد بايد به حق و منطقي باشد و در زمان و مکان مناسب و هماهنگ با روحيات مخاطب ارائه گردد و به اندازه باشد و تناسب سني و جنسي و شخصيتي نيز داشته باشد.
