مقدمه
دیدار هفته گذشته الهام علی‌اف رئیس‌جمهور آذربایجان و نیکول پاشینیان نخست‌وزیر ارمنستان با دونالد ترامپ رئیس‌جمهور آمریکا در واشنگتن و امضاء قرارداد صلح میان باکو و ایروان با این حاشیه بسیار پرنگ همراه بود که گفته شد دالان زنگه‌زور به پیشنهاد ترامپ برای مدت 99 سال به آمریکا اجاره داده می‌شود و در آنجا گذرگاهی به نام معبر ترامپ احداث خواهد شد.
در برابر این خبر مربوط به دالان زنگه‌زور، واکنش‌های زیادی به وجود آمد که مهم‌ترین آنها مربوط به مخالفت روسیه و ایران با پیشنهاد ترامپ بود. این هر دو کشور بر این نکته تاکید کردند که کشورهای منطقه اجازه ورود بیگانگان به زنگه‌زور را نخواهند داد. از طرف دیگر، مسئولان ارمنستان نیز اعلام کردند این کشور کنترل و مدیریت زنگه‌زور را به هیچ کشوری واگذار نخواهد کرد و کشورهای منطقه از این بابت نگران نباشند.
با انتشار متن قرارداد امضاء شده میان باکو و ایروان مشخص شد در این قرارداد اشاره‌ای به زنگه‌زور نشده و موضوع اجاره آن به آمریکا فعلاً در مرحله پیشنهاد قرار دارد و هنوز تصمیمی درباره آن گرفته نشده است. افشای این واقعیت زمینه را برای اظهارنظرهای مختلف درباره چگونگی مدیریت دالان زنگه‌زور فراهم ساخت بطوری که صاحبنظران پیشنهاداتی را ارائه کردند. در همین حال، سفر وزیر خارجه ارمنستان به تهران برای توضیح درباره آنچه در واشنگتن گذشت و سفر رئیس‌جمهور پزشکیان به ارمنستان برای به دست آوردن اطمینان درباره اینکه مشکلی برای کشورهای همسایه از جمله ایران درباره زنگه‌زور به وجود نخواهد آمد، این مساله را وارد مرحله جدیدی کرده است.
موقعیت جغرافیائی
زنگه‌زور، باریکه‌ای در مرز ایران و ارمنستان است که در حدفاصل مرز جمهوری آذربایجان با ارمنستان از شرق و نخجوان و ارمنستان از غرب قرار دارد. این باریکه، تنها معتبر زمینی میان ایران و ارمنستان است که اگر در اختیار آمریکا قرار بگیرد یا دچار سرنوشت دیگری از این قبیل شود، راه ایران به ارمنستان و مسیر عبور از ایران به شمال قفقاز از طریق ارمنستان مسدود خواهد شد. به همین دلیل است که مسئولان ایرانی درباره این دالان حساسیت نشان می‌دهند و ایجاد تغییر جغرافیائی در آن را قابل قبول نمی‌دانند.
موقعیت ویژه زنگه‌زور که اگر از آن استفاده صحیح با نظارت و کنترل خود ارمنستان صورت بگیرد دارای اهمیت خواهد بود اینست که راه ارتباطی میان اروپا و آسیا از طریق نخجوان و ترکیه در غرب و از طریق مرز ایران با ارمنستان و سپس جمهوری آذربایجان در شرق خواهد بود. این راه ترانزیتی می‌تواند نقش مهمی در انتقال کالاهای تجاری میان شرق و غرب ایفا کند و کلیه کشورهای مسیر را نیز بهره‌مند سازد.
همانطور که در نقشه دیده می‌شود، مالکیت ارمنستان بر زنگه‌زور و اهمیتی که این دالان برای ایران به عنوان همسایه جنوبی ارمنستان دارد بسیار مهم است. به همین دلیل است که مسئولان ایرانی و آن دسته از مردم ایران که در منطقه مرزی ارمنستان زندگی می‌کنند نسبت به ورود بیگانگان به این منطقه حساسیت نشان می‌دهند.
ضرورت تنش‌زدائی با همسایگان
بعضی از صاحبنظران معتقدند ارتقاء روابط تجاری با همسایگان مستلزم تنش‌زدائی است. توطئه زنگه‌زور دقیقاً همین نقطه را هدف گرفته و قصد دارد با تحریک ایران، روابط تهران را با ایروان و باکو تیره سازد. لذا باید از اقداماتی که باعث سوء‌ظن یا تحریک عواطف همسایگان باشد احتراز کرد. منطقه غرب آسیا گرفتار معضلات بزرگ بجامانده از استعمارگری اروپائیان است. تجزیه امپراتوری عثمانی در پایان جنگ جهانی اول باعث شد ترکیه هنوز هم چشم طمع به اراضی سوریه و عراق داشته باشد. پاکستان با هند و افغانستان مشکل دارد. امارات و عربستان 8 سال با یمن در جنگ بودند و قصد براندازی در قطر را هم داشتند. تاجیکستان، رژیم حاکم بر کابل را دشمن می‌داند و معارضان افغانی را آموزش می‌دهد. در این منطقه پرآشوب، ایران اسلامی می‌تواند به مثابه کشتی نجات در دریای طوفانی آرامش‌بخش باشد و نقش پدری مهربان را برای همگان ایفا نماید. لازمه این امر آنست که از جانبداری این یا آن طرف در منازعات مختلف بپرهیزد. این سیاست، سود بسیاری برای ایران خواهد داشت. ترکیه با این روش در جنگ 8 ساله ایران و عراق توانست منافع فراوانی از تجارت با عراق و ایران حاصل کند. عدم توجه به اصل بیطرفی، زیان‌بار است که یک نمونه آن در سال 1373 اتفاق افتاد. قرار بود کشور ما در کنسرسیوم نفت باکو 25 درصد سهم داشته باشد. اجلاس سه جانبه ارمنستان – ترکمنستان – ایران در تهران برای انتقال گاز از عشق‌آباد به ایروان را باکو عمل خصمانه دانست و ایران را از سهم توافق شده در کنسرسیوم نفت کنار گذاشت. در آن زمان بخشی از خاک آذربایجان در اشغال ارمنستان بود و یک میلیون آذری از خانه و کاشانه خود رانده و آواره شده بودند.
رویداد ناخوشایند
همین صاحبنظران می‌گویند اخیراً رویداد ناخوشایندی باعث تحریک عواطف مردم و دولت ارمنستان شد که فرصت مناسبی به آمریکا داد تا آنانرا وادار به واکنش عجولانه نماید و بحث اجاره دادن زنگه‌زور را پیش آورد. این اقدام عبارت بود از حضور ایران در اجلاس سران اکو در خانکندی که ارامنه آنرا استپاناکرت می‌نامند و در جنگ اخیرشان با رژیم باکو از دست داده‌اند.
سران ده کشو با اجتماعشان در این شهر جنگ‌زده مهر تأییدی زدند بر مشروعیت توسل به زور برای اشغال اراضی کشورهای همجوار که با موازین بین‌المللی در تضاد است. ارامنه از ایران که همواره حامی آنان بوده انتظار چنین همکاری با متجاوز را نداشتند و برآشفته شدند.
دشمنان ایران از حضور ما در خانکندی به سه هدف سیاسی نایل شدند.
ارمنستان را نسبت به بیطرفی تهران در جنگ باکو – ایروان دچار تردید و خشم کردند و نخست‌وزیر ارمنستان در سفر غیرمنتظره به آنکارا موضوع زنگه‌زور را مطرح کرد.
پای‌بندی نظام اسلامی ایران به اصول دفاع از مظلوم و مقابله با متجاوز را زیر سئوال بردند.
برای جبهه مقاومت این پرسش را مطرح نمودند که آیا مواضع اصولی عدالت‌طلبانه ایران در شرایط خاص تغییر نخواهد کرد؟
به‌نظر می‌رسد این توطئه محصول اتاق فکر مشترک اسرائیل و ترکیه باشد. این دو کشور در تجاوز اخیر به ارمنستان، آشکارا در کنار باکو بودند و مبادلات تجاری سالانه آنان در 2023 (1402ش) به رقم 11 میلیارد دلار رسید. در آن سال 900 شرکت اسرائیلی در ترکیه به فعالیت مشغول بودند. ترکیه نفت مورد نیاز اسرائیل را از چاه‌های سوریه و لوله نفت باکو – جیهان تأمین می‌کند و نوسازی جنگنده‌های ترکیه را اسرائیل به عهده گرفته است. پایگاه هوائی آمریکا در اینجرلیک در خدمت ناتو و اسرائیل می‌باشد. باکو 60 درصد نفت اسرائیل، گاز سوریه، نفت و گاز اوکراین را تأمین می‌کند.
نفوذ معنوی ایران اسلامی در منطقه نگرانی عمیق حکومت لائیک در آنکارا و صهیونیسم را در پی دارد. آنان از هر فرصتی برای تضعیف این محبوبیت استفاده می‌کنند.
جولانی تروریست که به کمک ترکیه و اسرائیل و آمریکا دمشق را به اشغال داعش «تغییر قیافه داده» درآورد و کشور را به رایگان در اختیار صهیونیست‌ها قرار داد تا امکانات نظامی و زیرساخت‌های سوریه را ویران سازد، بعد از اجلاس خانکندی به باکو سفر کرد.
به این ترتیب یک «مربع مزاحمت» با شرکت باکو، تل‌آویو، آنکارا، دمشق علیه محور مقاومت تشکیل شده که خنثی‌سازی آن تدابیر ویژه می‌طلبد. مصوبه دولت لبنان برای خلع سلاح حزب‌الله علیرغم 4000 بار نقض آتش‌بس از سوی اسرائیل بخش دیگری از این طرح شیطانی است که تظاهرات مردم لبنان را در حمایت از سلاح مقاومت در پی داشت.
با توجه به سابقه حضور صهیونیست‌ها در اقلیم کردستان عراق و قرابت فکری طالبان مستقر در کابل با جولانی داعشی، می‌شود حدس زد که آمریکا سرگرم طراحی یک پازل 6 وجهی در منطقه علیه ایران است تا سلطه خود را در منطقه بازسازی نماید و مانع الگوپذیری مردم مسلمان از ایران اسلامی شود. البته هر یک از این 6 بازوی اجرائی استکبار نقاط ضعف فراوانی دارند که می‌توان با تشکیل اتاق‌های فکر با آن مقابله کرد.
آنان به دلایل داخلی و خارجی بسیار آسیب‌پذیرند و کاخ‌های آنان به تعبیر شهید مقاومت سیدحسن نصرالله «خانه عنکبوت» است.
برای پرهیز از عواقب سوء اجلاس خانکندی، می‌شد به اقداماتی دست زد از این قبیل که
- حضور ریاست جمهوری در اجلاس مشروط بر تغییر محل اجلاس اعلام می‌شد.
- در صورت اصرار میزبان بر خانکندی، شرکت ایران در سطح معاون رئیس‌جمهور یا وزیر انجام می‌گردید. به این ترتیب عدم رضایت ایران از اشغال استپاناکرت برای ایروان مشخص می‌گردید.
به هر حال این اجلاس برگزار شد و بهانه به دست پاشینیان نخست‌وزیر متزلزل ارمنستان داد تا با نزدیک شدن به ترکیه و آمریکا، موقعیت خود را تثبیت نماید و همزمان در روابط تهران با سه همسایه شمالی و شمال غرب اختلالی پدید آید.
ضرورت تلاش برای ارتقاء روابط با همسایگان
این صاحبنظران می‌گویند: اینک وقت آنست که بر سیاست کلان ارتقاء روابط با همسایگان تأکید مجدد شود و بدون تأثیرپذیری از اقدامات دشمنان و احتراز از عکس‌العمل‌های احساسی بر اصول ثابت سیاست خارجی ایران در دفاع از مظلومان و تلاش برای تأمین امنیت منطقه و حُسن همجواری و ایجاد صلح و ثبات پافشاری شود.
در خصوص ارمنستان و آذربایجان لازم است به آنان تفهیم گردد که حضور رئیس‌جمهور ایران در خانکندی به معنای حمایت از تجاوز و اشغالگری نبوده و اصولاً مرزهای بین این دو جمهوری اصالت حقوقی و تاریخی ندارد و حاصل 161 سال اشغال غیرقانونی تزارها و کمونیست‌ها بر مسلمانان و ارامنه ایرانی‌الاصل منطقه است و منازعات باکو – ایروان حاصل فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی در سال 1989 (1368ش) می‌باشد. این مناطق در 1828 از ایران جدا شده‌اند.
به این دو کشور اعلام شود سیاست تغییرناپذیر ایران ادامه حمایت و همکاری با آذریها و ارامنه است و ساکنان قفقاز جنوبی همانگونه که دهها قرن در کنار هم با صلح و صفا زندگی کرده بودند، از این پس نیز باید به همزیستی مسالمت‌آمیز برگردند.
لازم است در سطح وسیع نسبت به تبلیغ آزادی ادیان و مذاهب موجود در ایران اقدام شود. در گذشته و اکنون همه اقوام ایرانی نه‌تنها در اجرای مراسم دینی بلکه در کسب و کار، فراگیری علوم و تخصص‌ها، انتصاب در مناصب نظامی و حکومتی تفاوتی نداشته‌اند. و اکنون نیز چنین است کمااینکه نمایندگان اقلیت‌های دینی و مذهبی در مجلس شورای اسلامی حضور دارند. از این زمینه‌ها می‌توان برای انتقال انرژی مثبت در دولتمردان منطقه استفاده کرد و تهدیدها را به فرصت‌ها تبدیل نمود. از طریق ایجاد فضای مثبت در منطقه می‌توان دالان زنگه‌زور را به نمادی برای صلح و دوستی تبدیل کرد بطوری که خود کشورهای همسایه مدیریت آن را در دست بگیرند و اجازه ندهند جائی برای ورود بیگانگان باقی بماند و پیشنهاد ترامپ منتفی شود.
