نجف اشرف
نجف اشرف از سال 448 هجری تاکنون به عنوان دانشگاه بزرگ اسلامی و حوزه علمیه شیعه مطرح است. پیش از این سالیانه صدها مشتاق آموزش علوم دینی راهی آن میگردیدند و چون این طلاب نیاز به مسکن داشتند؛ لذا علما و بزرگان دین، نیکوکاران را به ساختن مدارس جهت اسکان این طلاب تشویق نموده و خود نیز از محل درآمدها و وجوهات شرعی اقدام به ساختمان مدارس متعددی کردهاند. از اینرو دو شهر نجف و کربلا بیشترین تعداد مدارس وقفی را در خود جای داده‌اند، لیکن متاسفانه پس از به حکومت رسیدن رژیم بعث در عراق و پیرو سیاست ضددینی و ضدشیعی، این رژیم اقدام به تخریب بسیاری از مدارس نمود. آنان به بهانه شهرسازی و توسعه خیابانها بسیاری از محلههای قدیمی نجف را ویران کرده و بافتِ شهرنشینی نجف را تغییر داده و با تخریب محلههای قدیمی و بزرگ، دهها مدرسه و خانه وقفی را ویران نمودند. آنچه از این مدارس باقی مانده بود پس از قیام مردم شیعه عراق در شعبان سال 1412 هجری و پس از سیطره ارتش بعث، به دست نیروهای ارتش با دینامیت منفجر گردید.
مدرسه سلیمیه
ساختمان این مدرسه از آثار شیخ جمالالدین مقدادبن عبداللّه سیوری اسدی (م828 هـ) از بزرگان علمای امامیه نویسنده کتاب کنزالعرفان است. این مدرسه سالیان دراز به نام«مدرسه سیوری» مشهور بود، لیکن بعدها به صورت مخروبه و ویرانه درآمد تا آنکه در سال 1250 هجری نیکوکاری ایرانی به نام سلیمخان شیرازی اقدام به تجدید ساختمان آن نمود که تاکنون همان ساختمان باقی است؛ گو اینکه در سال 1340 هجری تعمیراتی در آنجا شد که در این تعمیر بخشی از زمین مدرسه جدا گردیده و با آن چند دهنه مغازه ساخته شده است، از اینرو ساختمان کنونی مدرسه حقیر و بسیار کوچک است و در آن تعداد اندکی حجره وجود دارد. این مدرسه در یکی از کوچههای منشعب از «شارع زینالعابدین» و در مدخل بازار عطارهای نجف قرار دارد.
مدرسه غرویه
بنا به روایت مورخان، این مدرسه از آثار سالهای نخستین قرن یازدهم هجری است و بانی آن شاه عباس صفوی میباشد. این مدرسه بخشی از مجموعه آستانه نجف به شمار میآید و در زاویه شمال شرقی صحن مطهّر قرار دارد. این مدرسه تا سالهای آغازین قرن 14 هجری از مراکز مهم تدریس و سکونت طلاب بهشمار میرفته است؛ لیکن بعدها متروکه گردید و از آن به عنوان انبار لوازم حرم مطهر استفاده میشد. در سال 1350 هجری مجددا تعمیرات اساسی در آن انجام گرفت و پس از آن از هیات مدرسه خارج گردید و از آن به عنوان منزلگاه زوّار استفاده شد. امروزه این مدرسه مجددا به حالت مخروبه درآمده و بخشی از آن به عنوان انبار اثاثیه متروکه و بخش دیگری آبریزگاه صحن میباشد.
مدرسه صدر اعظم
سازنده این مدرسه صدراعظم ایران در دوران سلطنت فتحعلیشاه قاجار، حاج محمدحسینخان علاّف اصفهانی نظام الدوله میباشد. این وزیرِ نیکوکار آثار خیر فراوانی از خود در نجف به یادگار نهاده است که از آن جمله ساختمان این مدرسه است. این مدرسه که در آغازِ بازار بزرگ نجف از سوی میدان بزرگ شهر «ساحه‌الامام علی(ع)» قرار دارد، مساحتی متجاوز از 2000 متر مربع را در بر گرفته است. مدرسه دارای حیاطی بسیار وسیع و مشجّر است که در گرداگرد آن حجرات قرار دارد. در جنوب مدرسه کتابخانه و در زیر آن آرامگاه صدر اعظم و دودمان او میباشد. در سمت غرب آن، مدرسِ بزرگی به مساحت 250 متر قرار دارد که همواره محل بحث و درس بوده است. در این مدرسه دو بار تعمیرات اساسی صورت گرفته است؛ در بارِ اول مرحوم حاج شیخ نصراللّه خلخالی علاوه بر تعمیر ساختمان قدیم، زمینی به مساحت 300 متر به بخش شمال شرقی آن اضافه نمود و بدین وسیله مدرسه دارای دو حیاط و تعداد بیشتری حجره گردید، و در سال 1398 هجری مجددا مدرسه به همت حجّت الاسلام والمسلمین حاج شیخ احمد انصاری مورد تعمیر کلی و اساسی قرار گرفت. بنا به نقل بعضی از معمّرین سید علیمحمد باب مدتی در یکی از حجرات شمالی این مدرسه سکونت داشته است. در سال 1357 شمسی تظاهراتی به پشتیبانی از انقلاب اسلامی ایران برپا شد که پس از سرکوبی به دست رژیم، تظاهر کنندگان به این مدرسه پناه آوردند، که در نتیجه مدرسه مورد تهاجم نیروهای امنیتی قرار گرفت و تعداد زیادی از طلاب آن دستگیر شدند و به مدرسه آسیبهای فراوانی وارد شد.
مدرسه قوام
از مدارس معروف و مشهور نجف، مدرسه قوام است، سازنده آن مرحوم میرزا فتح علیخان شیرازی مشهور به قوامالملِک میباشد که آن را در سال 1300 هجری بنا نمود و به همین مناسبت اشعاری بر سر درِ ورودی مدرسه بر روی کاشی نگاشته شده است:
یا من بنی هذا الاساس المتین
انا فتحنا لک فتحا مُبین
به عهد خاقان فلک بارگاه
ناصرِ دین خسروِ ایران زمین
تاج سلاطین سراج الملوک
و العروهالوثقی و حبلالمتین...
سالت عن تاریخ هذا البناء
فقیل لی اضف الی «الغین شین»
این مدرسه در سمت زاویه شمال غربی مسجد شیخ طوسی در داخل کوچه قرار دارد و به علت نزدیکی به حرم مطهر همواره مورد توجه طلاب و اهل علم بوده است. از مشهورترین طلاب این مدرسه آیتاللّه خویی و علامه طباطبایی و آیتاللّه حاج آقا نجفی همدانی بودهاند. این مدرسه در سالهای آخر قرن چهاردهم هجری رو به ویرانی نهاد، از اینرو مرحوم حاج شیخ نصراللّه خلخالی همت نموده و با تخریب مدرسه، ساختمان جدید و زیبایی بنا نمود. ساختمان فعلی از یک حیاط کوچک که در مدخل مدرسه قرار دارد، و یک حیاط بزرگ که در گرداگرد آن در دو طبقه حجرات قرار دارند تشکیل شده است. این مدرسه در سالهای اخیر از دست مسوولین حوزه علمیه نجف خارج شد و در اختیار سازمان اوقاف عراق قرار گرفت.
مدرسه ایروانی
این مدرسه در یکی از کوچههای محله «عماره» قرار داشت، بانی آن مرد نیکوکاری به نام مرحوم حاج ایروانی است که در سال 1307 هجری به تقاضای حاج شیخ ملامحمد ایروانی ـ از علمای نجف ـ آن را ساخت. وقفنامه مدرسه به گونهای است که اولویت استفاده از آن را به طلاّب ترک که از آذربایجان و قفقاز به نجف میآمدهاند داده است: این مدرسه در زمینی به مساحت 300 متر بنا شده و دارای یک حیاط و تعدادی حجره در اطراف بود و تا سالهای اخیر مورد استفاده طلاب بود؛ لیکن در سال 1367 شمسی به دست رژیم عراق ویران شد.
مدرسه مهدیه
سازنده این مدرسه مرحوم شیخ مهدی کاشف الغطاست، او پس از آنکه در سال 1284 هجری اموال و وجوهات خیریه زیادی از طرف مردم «قره داغ» آذربایجان برای ساختمان مدرسه دریافت کرد به ساختمان آن همت ورزید و آن را در زمینی به مساحت 700 متر در دو طبقه بنا نمود. این مدرسه در کوچه پشتِ مسجد شیخ طوسی و در همسایگی مدرسه قوام قرار دارد. گویند تعداد زیادی از شاگردان مرحوم آخوند خراسانی در این مدرسه و در کوچه روبهروی آن نشسته و از درس آخوند که در مسجد طوسی انجام میشد استفاده میکردهاند. این مدرسه در سال 1365 هجری به علت فرسودگی به همت مرحوم آیتاللّه سید ابوالحسن اصفهانی بازسازی شد و امروزه همچنان از آن به عنوان مدرسه علمیه استفاده میشود.
مدرسه شیرازی
این مدرسه به همت مرحوم آیتاللّه میرزا حسن شیرازی در شمال صحن مطهر و در بیرون از مجموعه آستانه در نزدیکی دروازه «بابالطوسی» ساخته شد. این مدرسه بسیار کوچک است و تعداد اندکی حجره دارد. پس از درگذشت میرزا جنازه او را از سامرا به نجف انتقال داده و در زیرزمین این مدرسه دفن نمودند. امروزه بر روی آرامگاه آن بزرگوار، صندوقی چوبی به ارتفاع 2 متر قرار دارد. بعدها در نزدیکی آن مرحوم، آیتاللّه میرزا عبدالهادی شیرازی و گروهی دیگر از نوادگان او به خاک سپرده شدند. مَدْرس این مدرسه که تمامِ قسمت غربی آن را فرا گرفته است به جهت نزدیکی به صحن مطهر همواره محل درس و تدریس بوده است.
مدرسه خلیلی (کبری)
مرحوم آیتاللّه میرزاحسین خلیلی تهرانی از مراجع تقلید، این مدرسه را بنا کرده است. او در جریان مشروطیت در کنار مرحوم آخوند خراسانی دارای نقش بسزایی بوده و اعلامیهها و تلگرافهای فراوانی با امضای این دو تن در آن زمان صادر شده است. او در سال 1316 هجری با هزینه نیکوکاری ایرانی به نام «معتمدالدوله امیر پنج» زمین مدرسه را خریداری نموده و بخشی از مدرسه را ساختمان کرد و سپس بخش دیگری از ساختمان را با هزینه نیکوکار ایرانی دیگری به نام «امیر تومان صمصامالمُلک» تکمیل نمود، و عاقبت قسمت باقیمانده را نیز با هزینه «مجدالدوله جهانگیرخان» به اتمام رسانید. این مدرسه در منتهیالیه بازار عماره قرار داشت و از مدارس زیبا و مورد توجه بود. در شمال شرقی مدرسه آرامگاه آیتاللّه خلیلی و خاندان او قرار داشت که در سالهای اخیر محل طبابت مرحوم میرزا محمد خلیلی حکیم بود و همواره شبستان مقبره مملوّ از بیماران بود.
این مدرسه به جهت موقعیت و مدیریت آن همواره مورد توجه طلاب قرار داشت و دارای فعالیتهای مذهبی و سیاسی چشمگیری بود، برای نمونه در این مدرسه پس از اعلان خلع و فرار محمدعلی شاه قاجار در سال 1227 هجری و زوال استبداد صغیر، مجلس جشن باشکوهی برگزار گردید. همچنین از این مدرسه ماهنامهای به نام «مختارات اسلامیه» به سرپرستی حجتالاسلام سید عبدالکریم قزوینی منتشر میشد. این مدرسه در سال 1367 به دست عمال رژیم بعث تخریب و کلیه موقوفات آن مصادره گردید.
مدرسه خلیلی (صغری)
مرحوم آیتاللّه میرزا حسین خلیلی در سال 1322 هجری با یاری و همّت نیکوکاری ایرانی به نام میرزا محمدعلی گرگانی مدرسه دیگری، کوچکتر از مدرسه قبلی و در شمال آن بنا نمود. این مدرسه از یک حیاط و دو طبقه ساختمان تشکیل شده بود و عاقبت در سال 1367 شمسی به دست رژیم بعث تخریب و موقوفات آن مصادره شد.
مدرسه بخارایی
این مدرسه در منتهیالیه بازار«سوق الحویش» نجف قرار دارد. سازنده آن مرحوم شیخ کاظم بخارایی است که آن را در سال 1319 هجری بنا نمود و سالها بعد به دست مرحوم محمدیوسف بخارایی از یاران خان میرزای وزیر تعمیر شد. بار دیگر در سال 1380 هجری مدرسه فرسوده و مخروبه گردید و نیاز به بازسازی پیدا کرد که این بار به همت یکی از ایرانیان نیکوکار مقیم کویت به نام حاج غلام کویتی به صورت زیبایی تجدید ساختمان شد، امروزه مدرسه از یک حیاط و دو طبقه ساختمان تشکیل شده است و دارای زیرزمین‌های خنکی است که در تابستان مورد استفاده طلاب قرار دارد. مدرسه همواره محل درس و بحث طلاب قرار داشت. در سال 1355 شمسی وقتی مرحوم مطهری به زیارت عتبات تشرّف یافته بود، در این مدرسه برای دیدار با آشنایان و دوستان خود جلوس مینمود.
مدرسه شربیانی
از مدارس دینی نجف است که به همّت مرحوم آیتاللّه شیخ محمد فاضل شربیانی و با کمک مالی نیکوکاران آذری ایران و قفقاز، در یکی از کوچههای میانی «شارعالرسول» در سال 1320 هجری ساخته شده است. این مدرسه بسیار کوچک است و حجرات اندکی دارد و همچنان پا برجاست.
* دو شهر نجف و کربلا بیشترین تعداد مدارس وقفی را در خود جای داده است؛ لیکن متاسفانه پس از به حکومت رسیدن رژیم بعث در عراق و پیرو سیاست ضددینی و ضدشیعی آنان اقدام به تخریب بسیاری از مدارس نمودهاند
* ساختمان مدرسه سلیمیه از آثار شیخ جمالالدین مقدادبن عبداللّه سیوری اسدی (م828 هـ) از بزرگان علمای امامیه، نویسنده کتاب کنزالعرفان است
* مدرسه شربیانی از مدارس دینی نجف است که به همّت مرحوم آیتاللّه شیخ محمد فاضل شربیانی و با کمک مالی نیکوکاران آذری ایران و قفقاز ساخته شده است