گزارشي از کتابخانه آيت‌الله العظمي مرعشي نجفي به مناسبت ايام رحلت ايشان
اشاره
فردا، هفتم شهريور سالروز رحلت آيت‌الله العظمي مرعشي نجفي است. ايشان در سال 1315 ق./ 1276 ش. درشهر نجف اشرف به دنيا آمد و شهاب‌الدين نام گرفت. پدرش، آيت‌الله سيد شمس‌الدين محمود مرعشي (1279ق. -1338 ق.) از فقها و مدرسان علوم اسلامي نجف بود. آيت‌الله مرعشي نجفي دوران كودكي را در آغوش پر مهر خانواده سپري نمود و پس از يادگيري خواندن و نوشتن، در نوجواني به كسوت روحانيت درآمد و به فراگيري علوم اسلامي پرداخت. آيت‌الله مرعشي چنان علاقه‌اي به علم و يادگيري داشت كه سر از پا نمي‌شناخت. سالهاي دراز در درس دهها استاد شهير حوزه علميه نجف شركت كرد و از خرمن دانش آنان بهره جست. تلاش شبانه‌روزي وي سرانجام در 27 سالگي به ثمر نشست و به درجه اجتهاد نايل شد. آيت‌الله مرعشي در نجف، كربلا، كاظمين، سامرا، تهران و قم نزد بيش از صد استاد زانوي ادب به زمين زد و از دانش و تقواي آنان استفاده كرد. وي از ابتداي تحصيل به پشتكار عالي، همت بلند، تقوا، نبوغ و ديگر فضايل اخلاقي شهره بود. ايشان از بسياري از مراجع تقليد شيعه اجازه اجتهاد گرفتند. آيت‌الله مرعشي پس از رحلت پدر در سال 1338 ق، براي ادامه تحصيل به كاظمين، سامرا و كربلا رفت و سالها در حوزه‌هاي علميه آن ديار، از محضر استاداني برجسته استفاده نمود و سرانجام در سال 1342ق، براي زيارت مرقد مطهر امام رضا(ع) به ايران آمد. پس از زيارت مرقد امام رضا(ع) به تهران آمد و در حوزه علميه تهران،نزد آيت‌الله شيخ عبدالنبي نوري (متوفاي 1344 ق.) آيت‌الله آقا حسين نجم آبادي (متوفاي 1334 ق.) آيت‌الله ميرزا طاهر تنكابني (متوفاي 1360 ق.) آيت‌الله ميرزا مهدي آشتياني (متوفاي 1372 ق.) و... به فراگيري فقه، اصول، فلسفه و كلام پرداخت. سال بعد، براي زيارت مرقد حضرت معصومه(ع)، به قم رفت و به دستور آيت‌الله العظمي شيخ عبدالكريم حائري يزدي در اين شهر ماندگار شد. آيت‌الله مرعشي به دستور آيت‌الله حائري به تدريس پرداخت و پس از رحلت آيت‌الله‌حائري (1355 ق.) تدريس درس خارج فقه و اصول را آغاز نمود و در طول بيش از هفتاد سال تدريس ايشان در حوزه علميه قم،دانشمندان بسياري تربيت شدند كه شماري از آنان از ايشان اجازه اجتهاد دريافت كردند. مرجع نستوه شيعه در طول ساليان دراز كه مرجعيت تقليد شيعيان را برعهده داشت، خدمات شاياني به جهان اسلام نمود که بدون ترديد، كتابخانه آيت‌الله مرعشي نجفي از مهم‌ترين و تأثيرگذارترين آثارو ميراث علمي ايشان مي‌باشد.
کتابخانه آيت‌الله مرعشي نجفي، در شهر قم، بزرگترين کتابخانه نسخه‌هاي خطي ايران و سومين مجموعه نسخه‌هاي خطي در جهان اسلام به شمار مي‌رود. تعداد نسخه‌هاي خطي اين کتابخانه در سال 1393ش، 31000 عنوان، مشتمل بر بيش از 60000 جلد بوده است. مرقد مطهر آيت‌الله مرعشي نجفي در قسمت ورودي اين کتابخانه قرار دارد.
تاريخچه
هسته اوليه اين کتابخانه هنگامي که آيت‌الله مرعشي نجفي در حوزه علميه نجف به تحصيل اشتغال داشت شکل گرفت. عدم تمکن مالي و رقيبان قدرتمندي که ميراث فرهنگي اسلامي را از کشورهاي اسلامي خارج مي‌ساختند، دو مشکل اساسي بر سر راه وي بود. حتي آيت‌الله مرعشي نجفي روزي بر سر خريد يک نسخه خطي با نماينده کنسول انگليس در عراق درگير شد و شبي را در زندان سپري نمود. وي با انجام نماز و روزه استيجاري، حذف يک وعده غذاي روزانه، کاستن بخشي از مخارج زندگي و کار شبانه در کارگاه‌هاي برنج‌کوبي در نجف‌اشرف پس از فراغت از درس و بحث به جمع‌آوري ميراث و ذخاير اسلامي پرداخت و سرانجام به مجموعه‌اي نفيس از نسخه‌هاي خطي و کتابهاي چاپي ناياب دست يافت.
با مهاجرت آيت‌الله مرعشي نجفي از عراق به ايران در سال 1342ق، مجموعه‌هاي فراهم شده را نيز به ايران انتقال داد و در منزل شخصي خويش به نگهداري از آنها پرداخت و به جمع‌آوري ديگر نسخه‌هاي نفيس همّت گمارد. در همان دوران استادان مشهور دانشگاه به قم مي‌آمدند و از نسخه‌هاي نفيس موجود در منزل وي که در هيچ کتابخانه‌اي يافت نمي‌شد بهره مي‌گرفتند. آقا بزرگ تهراني در تأليف الذريعة، از کتابخانه او بيشترين بهره را برده و در جاي‌جاي اين اثر از کتابخانه آيت‌الله مرعشي ياد مي‌کند.
آيت‌الله مرعشي پس از تأسيس مدرسه مرعشيه، در سال 1385ق/1965م نخست کتابخانه کوچکي در دو اتاق مدرسه مزبور پي‌افکند. آنگاه در سوم شعبان همان سال، مطابق 1344 خورشيدي، با انتقال مجموعه‌اي از کتابهاي چاپي و بخشي از نسخه‌هاي خطي به طبقه سوم مدرسه مرعشيه، با حضور وي و بسياري از علما و مدرسان حوزه علميه قم کتابخانه جديد گشايش يافت. چهار سال بعد، زميني به مساحت هزار مترمربع، روبه‌روي مدرسه مرعشيه که کتابخانه در طبقه سوم آن قرار داشت خريداري گرديد. در سال 1390ق/1970م به دست آيت‌الله مرعشي کلنگ بناي کتابخانه‌اي بزرگ بر زمين زده شد. آنگاه در پانزدهم شعبان 1394/دوازدهم شهريور1353/سوم سپتامبر1974 به نام کتابخانه عمومي آيت‌الله العظمي مرعشي نجفي با بيش از شانزده هزار جلد کتاب خطي و چاپي افتتاح گرديد. در سال 1358ش/1979م پانصد مترمربع ديگر از زمين‌هاي سمت غربي کتابخانه خريداري و به آن ضميمه شد. به اين ترتيب، مجموع زيربناي کتابخانه در پنج طبقه بالغ بر 4500 مترمربع گرديد.
امام خميني طي حکمي در تاريخ 24/12/1367 دولت وقت را موظف نمود سريعاً کتابخانه را گسترش دهند. در پي اين حکم، ساختمان قديمي شرکت بيمه ايران ازسوي دولت به کتابخانه اهدا شد و توليت کتابخانه نيز تعدادي از خانه‌هاي پيرامون کتابخانه را خريداري کرد؛ در مجموع، غير از ساختمان قديمي کتابخانه، زمين آن بالغ بر 2400 متر گرديد. سپس بررسي و مطالعات لازم براي آماده‌سازي نقشه‌هاي اجرايي ساختمان جديد آغاز گشت. بدين منظور، کارشناسان ايراني با سفر به کشورهاي مختلف جهان، از ساختمان کتابخانههاي مهم آنها بازديد کردند و پس از بررسي، نهايي آماده و آنگاه طي مراسمي (20ذي‌حجه 22/1410 تير 13/1369ژوئيه1990) در پي‌گزارش مشروح توليت کتابخانه آيت‌الله مرعشي نجفي، نخستين کلنگ ساختمان جديد به زمين زده شد.
واحدهاي کتابخانه
کتابخانه آيت‌الله مرعشي نجفي براي تحقق بخشيدن به اهداف بنيانگذار آن، از بخش‌هاي مختلفي تشکيل شده است، که زير نظر مستقيم توليت و رياست کتابخانه انجام وظيفه مي‌نمايند. واحدهاي کتابخانه به شرح ذيل است.
مرکز خدمات همگاني
مرکز خدمات همگاني پاسخگوي مراجعان، اعم از عادي و متخصص، و پژوهشگران خواهر و برادر است. بخش‌هاي اين مرکز به ترتيب عبارتند از
1. تالار بزرگ ابن‌سينا. اين تالار براي استفاده عموم است و 2200 مترمربع مساحت دارد.
2. تالار ويژه کتب حوزوي. در اين تالار طلاب حوزه علميه بدون کارت عضويت و با ارائه هرگونه کارت شناسايي ديگر مي‌توانند از کتابهاي موجود در آن استفاده نمايند.
3. تالار خواجه نصيرالدين طوسي. اين تالار با ظرفيت دويست صندلي به برگزاري همايش‌ها و اجتماعات گوناگون، به ويژه همايش‌هاي تخصصي کتابداري، کتاب‌پژوهي، کتاب شناسي و نسخه‌شناسي اختصاص يافته است.
4. تالار شيخ مفيد. اين تالار ويژه نشست‌ها و کنفرانس‌هاي مختلفي است که کتابخانه برگزار مي‌نمايد.
گنجينه اشياي غيرمکتوب
1. گنجينه اشياي غيرمکتوب. در اين گنجينه اشياي غيرمکتوب، از قبيل فولاد، سکّه، تمبرهاي قديمي ايراني و خارجي، آلبوم عکس‌هاي قديمي و چند اسطرلاب، نگهداري مي‌شود. جالب‌ترين آن مجموعه‌اي از قفل‌هاي فولادي بسيار قديمي از چندين سده قبل است که به درِ مساجد يا مداس قديمي تعلق داشته‌اند. همچنين مجموعه‌اي از سکه‌هاي قديم قبل از اسلام و بعد از اسلام تا عصر قاجار در بين آنها وجود دارد که 96 قطعه آن در شهر قم در سده‌هاي مختلف ضرب گرديده است.
2. آرشيو منابع صوت و تصوير. در اين آرشيو تعدادي نوارهاي تصويري و ديسک‌هاي رايانه‌اي و نيز نوارهاي صوتي گوناگون که از مراسم‌هاي مختلف و يا مصاحبه‌هاي اشخاص و از سخنان بنيانگذار کتابخانه در مورد نحوه شکل‌گيري کتابخانه تهيه شده، نگهداري مي‌شود.
3. آرشيو عکس. در اين آرشيو عکس‌هاي رنگي و سياه و سفيد قديمي، به ويژه از عصر قاجار، و نيز از مراسم‌هاي گوناگون که از آغاز به کار کتابخانه تا زمان حاضر برداشته شده نگهداري مي‌شود.
مرکز دايرةالمعارف کتابخانههاي جهان
دايرةالمعارف کتابخانههاي جهان، يکي از واحدهاي فرهنگي، علمي و پژوهشي کتابخانه است که در آذر سال 1370 به منظور تدوين و تأليف دايرةالمعارفي تخصصي درباره کتابخانه‌هايي که داراي مجموعه‌هاي خطي اسلامي هستند، تأسيس يافته است. هدف از تأسيس چنين مجموعه‌اي از آن جا نشئت گرفته است که مسلمانان و ديگر ملّت‌ها از پيشينه فرهنگي و تمدن اسلامي اطلاع دقيقي نداشته، و در مقابل، منبع و مرجعي که جامع و علمي باشد و بتواند آنان را به محل اين ذخاير رهنمون سازد در دست نيست.
نسخه‌هاي خطي کتابخانه آيت‌الله مرعشي نجفي
کتابخانه آيت‌الله مرعشي نجفي، از بزرگترين کتابخانههاي کشور ايران و در رديف کتابخانه مجلس شوراي اسلامي و کتابخانه آستان قدس رضوي است. اين کتابخانه بسياري از کتب خطي اسلامي جهان را دارا است. اين کتابخانه درحال حاضر به لحاظ مجموعه نسخه‌هاي خطي اسلامي نخستين کتابخانه در کشور و سومين کتابخانه در جهان اسلام به شمار مي‌رود.
*تعداد نسخه‌هاي خطي کتابخانه بيش از سي و يک هزار عنوان، مشتمل بر بيش از 60000 مجلد است، که 65 درصد آن به عربي و بقيه به فارسي و اندکي ترکي، اردو، تاتاري، حبشي، پهلوي و لاتين است. اين تعداد نسخه خطي هيچ‌گاه ثابت نيست و به طور متوسط هر سال بيش از 750 تا 1000 نسخه خطي نفيس گزينش شده خريداري و يا اهدايي به اين گنجينه افزوده مي‌شود. اين نسخه‌ها در موضوعات مختلفي است؛ از جمله: فقه و اصول، کلام و عقايد، منطق و فلسفه، عرفان و تصوف، حديث، تفسير و علوم قرآن، ادبيات، اخلاق، طبيعيات، تراجم و رجال و درايه، انساب، علوم غريبه و اعداد، فيزيک، شيمي، رياضي، جغرافي، هيئت، و نجوم، طب، موسيقي. در ميان اين ذخاير نسخه‌هاي منحصر به فرد بسياري به خطوط مؤلفان مشهور اسلامي و يا با اجازات آنان مزين است؛ کهن‌ترين نسخه بدون تاريخ اين گنجينه درحال حاضر بخشي از قرآن کريم به خط کوفي از اواخر سده دوم و سوم هجري است و نيز قديمي‌ترين نسخه‌هاي تاريخ‌دار دو جزء از قرآن کريم به خط کوفي علي بن هلال، مشهور به ابن‌بوّاب، است که در بغداد به سال 392ق/1002م کتابت نموده است. همچنين دو جلد تفسير تبيان شيخ طوسي که بر خود او خوانده شده مورخ 455ق/ 1076م، نهج‌البلاغه شريف رضي سال 469ق اصلي‌ترين و کهن‌ترين نسخه موجود در جهان.
*گنجينه نسخه‌هاي عکسي (تصويري) مشتمل بر بيش از چهار هزار مجلّد که از نسخه که از نسخه‌هاي خطي نفيس موجود در کتابخانههاي خارجي، و اندکي از کتابخانههاي داخلي، تهيه شده است. تاکنون دو مجلد از فهرست نسخه‌هاي عکسي اين گنجينه شامل هزار نسخه عکسي چاپ و منتشر گرديده است.
*گنجينه ميکروفيلم و ميکروفيش از دو بخش تشکيل شده است: نخستين بخش ميکروفيلم‌هايي است که از بيش از چهارهزار نسخه خطي نفيس موجود در کتابخانههاي بزرگ خارجي و اندکي از داخل کشور تهيه شده؛ و بخش ديگر نسخه‌هاي خطي نفيس موجود در گنجينه اين کتابخانه است، که تا امروز تعداد آنها 12200 است. اين آمار با ارائه فهرست نسخه‌هاي خطي در هر سال افزايش مي‌يابد. مجموعه عظيمي از ميکروفيش‌هاي فهرست کتب چاپ شده در جهان به زبان‌هاي مختلف وجود دارد که فهرست نخستين کتابهاي چاپ شده تا پايان سال 1995م را شامل و بالغ بر پنجاه ميليون عنوان کتاب به زبان‌هاي مختلف جهان است.
*در گنجينه اسناد مکتوب بيش از صد هزار سند دست نويس از پنج سده قبل تاکنون وجود دارد که شامل احکام شاهان و اميران و حاکمان، اجازات حديث به خطوط علماي بزرگ، عقدنامه‌ها، اسناد تمليکي و غير آنهاست. نيز نامه‌هايي به خطوط علما و مراجع بزرگ، از جمله دهها نامه از حضرت امام خميني و ديگر رهبران مذهبي جهان اسلام، در ميان آنها موجود است که از سالهاي 1338ق تا زمان حيات مؤسس و بنيانگذار کتابخانه به ايشان نوشته‌اند.
*دايرةالمعارف کتابخانههاي جهان، يکي از واحدهاي فرهنگي، علمي و پژوهشي کتابخانه آيت‌الله مرعشي است که در آذر سال 1370 به منظور تدوين و تأليف دايرةالمعارفي تخصصي درباره کتابخانه‌هايي که داراي مجموعه‌هاي خطي اسلامي هستند، تأسيس يافته است
*کتابخانه آيت‌الله مرعشي نجفي، از بزرگترين کتابخانههاي کشور ايران و در رديف کتابخانه مجلس شوراي اسلامي و کتابخانه آستان قدس رضوي است. اين کتابخانه بسياري از کتب خطي اسلامي جهان را‌دار است. اين کتابخانه درحال حاضر به لحاظ مجموعه نسخه‌هاي خطي اسلامي نخستين کتابخانه در کشور و سومين کتابخانه در جهان اسلام به شمار مي‌رود
*در گنجينه اسناد مکتوب بيش از صد هزار سند دست نويس از پنج سده قبل تاکنون وجود دارد که شامل احکام شاهان و اميران و حاکمان، اجازات حديث به خطوط علماي بزرگ، عقدنامه‌ها، اسناد تمليکي و غير آنهاست
